तृतीय मंडलम्
द्वितीय: पाठ: |
प्राचीनकाले प्रसाधनम्
भाषाभ्यासः ।
१.माध्यमभाषया सन्दर्भ स्पष्टीकुरुत।ह
१) तदर्थं विविधप्रसाधनसाहित्यस्य प्रभूतम् उपयोजनं भारतीयाः
कृतवन्तः ।
उत्तरः अर्थः त्यासाठी निरनिराळ्या प्रसाधन साहित्याचा वापर ● भारतीयांनी मोठ्या प्रमाणात केला.
•संदर्भ : - प्रस्तूत संदर्भ 'संस्कृत आह्लादः' पुस्तकातून घेतलेल्या "प्राचीनकाले प्रसाधनम्" या पाठातील आहे प्राचीन भारतीयांची सौंदर्य प्रसाधनाविषयी माहिती दिली आहे.
स्पष्टीकरण :- हे वाक्य 'प्राचीनकाले प्रसाधनम्' या पाठातील : आहे. फार पूर्वीपासून लोक प्रसाधने वापरत आहेत. रामायण, महाभारत, पुराणे, कौटिलीय अर्थशास्त्र, जातककथा यामध्ये प्रसाधनांची बरीचशी अंगे वर्णन केली आहेत. आयुर्वेद ग्रंथात सुद्धा आरोग्यदृष्ट्या प्रसाधनांचे विवरण केले आहे. अजिंठा वेरूळ गुहातून तसेच चित्रकलांमधून लोक प्रसाधने वापरलेले दिसतात. महाभारतात द्रौपदीने सैरंध्रीच्या रूपाने सुदेष्णेचे प्रसाधन केले आहे. अनसूयेने देखील सीतेसाठी प्रसाधने तयार केली होती.
प्रसाधन हे मानवी जीवनाचे महत्त्वपूर्ण अंग आहे. फार पूर्वीपासून स्त्री पुरुषांना प्रसाधन कला अवगत होती असे दिसते वेद, ऋतुसंहार मेघदूत, बृहत्संहिता, मानसोल्लास या संस्कृत प्राकृत काव्यांमधून देखील प्रसाधनांचे बरेच संदर्भ मिळतात. प्राचीन काळात सौंदर्यस्पर्धा पण घेतल्या जात होत्या. उत्खननात प्राचीन प्रसाधनसाधने मिळाली. यावरून असे लक्षात येते की प्राचीन काळापासून केवळ स्त्रियांनाच नाही तर पुरुषांना सुद्धा प्रसाधनकला अवगत होती. त्यासाठी निरनिराळे प्रसाधन साहित्य भारतीयांनी भरपूर प्रमाणात वापरले.
वैशिष्ट्यः- भारतात प्राचीन काळापासून स्त्री आणि पुरुष स्वतःचे • सौंदर्य वाढविण्यासाठी अनेक प्रकारच्या प्रसाधनांचा वापर करीत होते.
२) प्रसाधनस्य द्वौ विभागौ।
उत्तरः अर्थः- प्रसाधनाचे दोन विभाग आहेत.
संदर्भ :- प्रस्तूत संदर्भ 'संस्कृत आह्लादः' पुस्तकातून घेतलेल्या "प्राचीनकाले प्रसाधनम्" या पाठातील आहे प्राचीन भारतीयांच्या सौंदर्य प्रसाधनाविषयी माहिती दिली आहे. स्पष्टीकरण हे वाक्य 'प्राचीनकाले प्रसाधनम्' या पाठातील आहे. फार पूर्वीपासून लोक प्रसाधने वापरत आहेत. रामायण, महाभारत, पुराणे, कौटिलीय अर्थशास्त्र, जातककथा यामध्ये प्रसाधनांची बरीचशी अंगे वर्णन केली आहेत. आयुर्वेद ग्रंथात सुद्धा आरोग्यदृष्ट्या प्रसाधनांचे विवरण केले आहे. अजिंठा 'वेरूळ तसेच चित्रकलांमधून त्याकाळी लोक प्रसाधने वापरताना दिसतात. महाभारतात द्रौपदीने सैरंध्रीच्या रूपाने सुदेष्णेचे प्रसाधन केले आहे. अनसूयेने देखील सीतेसाठी प्रसाधने तयार केली होती.
प्रसाधनांची १६ अंगे आहेत. प्रसाधनाचे दोन विभाग आहेत. पहिले आंतरिक प्रसाधन तसेच दुसरे बाह्यप्रसाधन! शरीराचे -'निरोगित्व' हे आंतरिक प्रसाधन आहे. उचित आहार, निद्रा, जलपान व्यायाम ही आंतरिक प्रसाधने आहेत. बाह्य प्रसाधनात दन्तधावन (दात घासणे), केश सम्मार्जन, स्नान, विलेपन इ. येते. स्नानासाठी साबण, वनौषधीयुक्त चूर्णे वापरली जातात. विलेपनाने त्वचा मऊ मुलायम होते. दुर्गंध नष्ट होतो.
वैशिष्ट्यः- प्रसाधन हे दोन प्रकारचे असते. केवळ चेहऱ्यावर क्रीम, पावडर लावून चालत नाही तर आतून निरोगी राहणेसुद्धा महत्त्वाचे असते.
३) ऋतुम् अनुसृत्य प्रसाधनं करणीयम् ।
उत्तरः अर्थः- ऋतुला अनुसरून प्रसाधन करावे.
संदर्भ:- प्रस्तूत संदर्भ संस्कृत आह्लादः' पुस्तकातून घेतलेल्या उ "प्राचीनकाले प्रसाधनम्" या पाठातील आहे प्राचीन भारतीयांची सौंदर्य प्रसाधनाविषयी माहिती दिली आहे.
स्पष्टीकरण :- हे वाक्य 'प्राचीनकाले प्रसाधनम्' या पाठातील आहे. फार पूर्वीपासून लोक प्रसाधने वापरत आहेत. रामायण, महाभारत, पुराणे, कौटिलीय अर्थशास्त्र, जातककथा यामध्ये प्रसाधनांची बरीचशी अंगे वर्णन केली आहेत. आयुर्वेद ग्रंथात सुद्धा आरोग्यदृष्ट्या प्रसाधनांचे विवरण केले आहे. अजिंठा वेरूळ तसेच चित्रकलांमधून लोक प्रसाधने वापरत असत असे दिसते.महांभारतात द्रौपदीने सैरंध्रीच्या रूपाने सुदेष्णेचे प्रसाधन केले आहे. अनसूयेने देखील सीतेसाठी प्रसाधने तयार केली होती.
ऋतुप्रमाणे प्रसाधन करावे. उन्हाळ्यात चंदनाचा लेप द्यावा, सुती कपडे वापरावेत, मोत्याच्या माळा घालाव्यात तर थंडीच्या ऋतुत लोकरी कपडे घालावेत, चंदनाची धुरी घ्यावी, केशर वापरावे. केशसंवर्धनासाठी ब्राह्मी, आवळा, माका या वनौषधींची तेल वापरावे. केसांना धूपन केल्यामुळे घाम व ऊवा निघून जातात. फुले, मोती इत्यादीच्या, माळांनी केस सजवावेत. मुखाच्या सौदर्यासाठी हळद व मध याचे मिश्रण मुखास लावावे. लोध फुलांच्या परागाच्या चूर्णाने मुखाचे तेज वाढते व शोभते. अंगाला सुवासिक द्रव्याची उटी लावावी. विड्याने ओठ रंगावावेत काजळाच्या काडीने डोळ्यांना सुशोभित करावे. नखे रंगवावीत गालांना सुवासिक उटी लावावी. वैशिष्ट्य : वर्षभर एकाच प्रकारची प्रसाधने किंवा क्रीम, पावडर लावू नयेत. ऋतुनुसार आणि आपल्या त्वचेला हितकारक अशी प्रसाधने वापरावीत.
२. उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
१) प्राय: सर्वे जनाः प्रसाधनं कुर्वन्ति, यतः .....|
अ) जनाः प्रसाधनप्रियाः ।
आ) प्रसाधनैः विना जीवितुं न शक्यते ।
उत्तर :-प्राय: सर्वे जनाः प्रसाधनं कुर्वन्ति, यतः जनाः प्रसाधनप्रियाः ।
२) ऋतुम् अनुसृत्य एव प्रसाधनं क्रियते, यतः .....|
अ) ऋतुविरुद्धं प्रसाधनं कर्तुं न शक्यते ।
आ) ऋतुविरुद्धं प्रसाधनं हिताय न भवति ।
उत्तर :- ऋतुम् अनुसृत्य एव प्रसाधनं क्रियते, यतः ऋतुविरुद्धं प्रसाधनं हिताय न भवति ।
३) केशधूपनं काले काले कर्तव्यम्, यतः ... ।
अ) केशधूपनेन विना प्रसाधनं न शोभते ।
आ) केशधूपनेन स्वेदयूकादयः नश्यन्ति ।
उत्तर:-३) केशधूपनं काले काले कर्तव्यम्, यतः केशधूपनेन स्वेदयूकादयः नश्यन्ति ।
३. उचितं वाक्यांशं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।
१) उचिताहार-निद्रा-जलपान-व्यायामादिकैः - ...
अ) बाह्यप्रसाधनं साध्यम् ।
ब) आन्तरिकप्रसाधनं साध्यम् ।
उत्तर:- उचिताहार-निद्रा-जलपान-व्यायामादिकैः.. आन्तरिकप्रसाधनं साध्यम् ।
२) ऋतुम् अनुसृत्य प्रसाधनम् -
अ) ग्रीष्मकाले कृष्णागरुधूपनं शिशिरकाले चन्दनविलेपनम् |
ब) ग्रीष्मकाले चन्दनविलेपनम्, शिशिरकाले कृष्णागरुधूपनम् ।
उत्तर:- ऋतुम् अनुसृत्य प्रसाधनम् - ग्रीष्मकाले चन्दनविलेपनम्, शिशिरकाले कृष्णागरुधूपनम् ।
३) प्राचीनप्रसाधनानां विशेषः यत् तत्र
अ) कृतकानां रसायनबहुलानां प्रसाधनानां प्राचुर्यम् ।
ब) नैसर्गिकप्रसाधनानां प्राचुर्यम् ।
उत्तर:- प्राचीनप्रसाधनानां विशेषः यत् तत्र:- नैसर्गिकप्रसाधनानां प्राचुर्यम् ।
४. उचितं शब्दं चित्वा चतुष्कोणं पूरयत।
१) सुविदितानां कलानां सङङ्ख्या = चतुष्षट्टिकला |
२) प्राचीनकाले आयुज्यमाना एका सौन्दर्यस्पर्धा = जनपद. कल्याणी /नगर सौभिनी |
३) प्रसाधनकलायाः षोडश-अङ्गेषु एकम् = मर्दनम् |
४) एकं बाह्यप्रसाधनम् = दंतधावनम् |
५) एक: केशरचनाविशेषः =चुडावेणी |
६) प्रसाधनस्य परमोत्कर्षः = भूषणविन्यास |
७) गाहासत्तसई वर्णिता = प्रसाधनकला |
८) वनौषधियुतैः चूर्णकैः विलेपनेन मृदुतरा भवति = त्वक् ।
५. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।
१) प्रसाधनकला केषु काव्येषु वर्णिता अस्ति?
उत्तरः प्रसाधनकला वेदादिषु ऋतुसंहार मेघदूत वर्णिता अस्ति।
२) प्रसाधनकलाया: कति अङ्गानि सन्ति ?
उत्तर: प्रसाधनकलायाः षोड्श अङ्गानि सन्ति ।
३) केशसंवर्धनस्य कृते किम् आवश्यकम् ?
उत्तर: केशसंवर्धनस्य कृते तेलेन शिरोमर्दनम् आवश्यकम्।
४) केशधूपनेन किं भवति?
उत्तर: केशधूपनेन स्वेदयूकादीनां नाशः भवति।
५) मुखे केन गौरकान्तिः शोभते ?
उत्तरः मुखे हरिद्रामधुमिश्रितेन लेपेन गौरकान्तिः शोभते।
६) केन ओष्ठौ रञ्जनीयौ ?
उत्तर: सिक्थयुक्तेन आलक्तकेन वा ताम्बुलेन ओष्ठौ रञ्जनीयौ।
७) करचरणाः कथं प्रसाधनीयाः ?
उत्तर: करचरणा: आलक्तकेन प्रसाधनीयाः।
८) हर्षचरिते के पटभेदाः निरूपिताः ?
उत्तरः हर्षचरिते बाणकविना दुकूल- कौशेय चीनांशुक - क्षौमादय पटभेदाः निरूपिताः ।
९) प्राचीनप्रसाधनविषये कः विशेषः लक्षणीयः ?
उत्तरः प्राचीनप्रसाधनविषये नैसर्गिकतया उपलब्धानां. प्रसाधनानां प्राचर्युम् इति लक्षणीयः ।
६. वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यं लिखत ।
१) प्रसाधनं नाम मानवजीवनस्य महत्त्वपूर्णम् अङ्गम् |
उत्तर - सत्यम्
२) प्रसाधनकलायाः चतुष्षष्टिः अङ्गानि सन्ति ।
उत्तर - असत्यम्
३) मुखसौन्दर्यस्य कृते बहवः कल्पाः प्रसिद्धा ।
उत्तर - सत्यम्
४) प्रसाधनस्य परमोत्कर्षः नाम केशसंवर्धनम् ।
उत्तर - असत्यम्
७. रेखाङ्कितं पदम् आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।
१) चित्रशिल्पेषु नैकविधाः प्रसाधनपराः जनाः दृश्यन्ते।
उत्तरः केष नैकविधाः प्रसाधनपराः जनाः दृश्यन्ते ?
२) प्रसाधनकलायाः षोडशः अङ्गानि सन्ति ।
उत्तरः प्रसाधनकलायाः कति अङ्गानि सन्ति ?
३) शिशिरे ऊर्णावस्त्रं कृष्णागुरुधूपनं तथा कुड्कुममण्डनम्
उत्तरः कदा ऊर्णावस्त्रं कृष्णागुरुधूपनं तथा कुङ्कुममण्डनम् ?
४) विलेपनेन त्वक् उज्वला मृदुतरा च भवति ।
उत्तरः केन त्वक् उज्वला मृदुतरा च भवति ?
५) मुखसौन्दर्यस्य कृते बहवः कल्पाः प्रसिद्धाः ।
उत्तरः कस्य कृते बहवः कल्पाः प्रसिद्धाः ?
६) उत्खननेषु प्राचीनानि प्रसाधनसाधनानि प्राप्तानि |
उत्तरः केष प्राचीना नि प्रसाधनसाधनानि प्राप्तानि ?
सर्वनामस्थाने नाम / नामस्थाने सर्वनाम प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।
१) वेदपूर्वकालादेव न केवलं स्त्रियः किन्तु पुरुषाः अपि प्रसाधनकलायां निपुणाः |( तद्)
उत्तरः वेदपूर्वकालादेव न केवलं स्त्रियः किन्तु पुरुषाः अपि तस्याम् |
२) तासु प्रसाधनविषयकाः नैका कला: निर्दिष्टाः । (चतुष्पष्टिकला)
उत्तर: चतुष्पष्टिकलासु प्रसाधनविषयकाः नैकाः कलाः निर्दिष्टाः ।
३) प्रसाधनस्य द्वौ विभागौ-आन्तरिकप्रसाधनं तथा बाह्यप्रसाधनम् । (तद्)
उत्तरः तस्य द्वौ विभागौ-आन्तरिकप्रसाधनं तथा बाह्यप्रसाधनम्।
४) ऋतुम् अनुसृत्य प्रसाधनं करणीयम् इति सूचितम् । (एतद्)
उत्तरः एतम् अनुसृत्य प्रसाधनं करणीयम् इति सूचितम् ।
५) कज्जलशलाकया तयोः अलङ्करणं कर्तव्यम्। (नेत्र)
उत्तर: कज्जलशलाकया नेत्रयोः अलङ्करणं कर्तव्यम् ।
उत्तर :-
२)
उत्तर :-
No comments:
Post a Comment